دسته‌ها
فیزیک پیش دانشگاهی فیزیک دوازدهم موج های صوتی نوسان و موج

موج صوتی

موج صوتی یک موج طولی است که توسط جسمی مرتعش مانند سیم گیتار، پرده های صوتی حنجره انسان، دیاپازون، و یا پوسته های مرتعشی مانند صفحه مرتعش یک بلندگو تولید می شود. به اینها اصطلاحا چشمه صوت می گویند.

ph3 s3 soundwave 01 موج صوتی

انتشار موج صوتی

وقتی یک چشمه صوت مرتعش شود، صوت ایجاد شده در تمام جهات منتشر می شود. امواج صوتی، امواج مکانیکی طولی هستند که برای انتشار نیاز به محیط مادی دارند. مثلا با ارتعاش دیافراگم یک بلندگو، یک موج صوتی ایجاد می شود. حرکت به بیرون دیافراگم، هوای جلوی آن را متراکم می کند. این تراکم مانند فشردگی فنر در یک موج طولی به سمت جلو جرکت می کند (شکل الف). این حرکت در هوا با سرعت صوت انجام می شود. بعد از تولید یک ناحیه متراکم در هوا، دیافراگم حرکتش را بر عکس می کند و به داخل می رود. حرکت رو به داخل دیافراگم، هوای جلوی آن را منبسط می کند. این انبساط  که با سرعت صوت در هوا حرکت می کند، مانند ناحیه بازشدگی در یک فنر کشیده شده است (شکل ب).


 
ph3 s3 soundwave 02 موج صوتی

توجه کنید که وقتی موج می خواهد از بلندگو یه گوش فرد برسد، مولکولهای هوا از بلندگو حرکت نمی کنند تا به گوش شنونده برسند بلکه فقط در جای خود به جلو و عقب نوسان می کنند.

ph3 s3 soundwave 03 موج صوتی

وقتی مولکول های هوا متراکم می شوند ناحیه پرفشار و وقتی در ناحیه ای منبسط می شوند، ناحیه کم فشار ایجاد می شود. این نواحی پرفشار و کم فشار در واقع موج صوتی را منتشر می کنند. و می توان مانند زیر نمودار فشار هوا بر حسب فاصله از چشمه صوت را رسم کرد. در شکل زیر دامنه و طول موج صوت نشان داده شده است.

ph3 s3 soundwave 04 موج صوتی

چگونگی ایجاد موج صوتی توسط دیاپازون

در دیاپازون، وقتی شاخه ها با ضربه ای به دیاپازون به ارتعاش درمی آیند، دو شاخه آن در خلاف جهت یکدیگر به ارتعاش درمی آیند. اگر شاخه ها از هم دور شوند، هر شاخه لایه هوای مجاور خود را متراکم می کند (شکل الف)  و اگر شاخه ها به هم نزدیک شوند، هر شاخه لایه هوای مجاور خود را منبسط می کند (شکل ب) .

ph3 s3 soundwave 05 موج صوتی

  در لایه های متراکم، چگالی و در نتیجه فشار هوا نسبت به قبل از ارتعاش دیاپازون اندکی زیاد می شود، در حالی که در لایه های منبسط، چگالی و در نتیجه فشار هوا نسبت به قبل از ارتعاش دیاپازون اندکی کم می شود. این تراکم ها و انبساط ها متناوباً تولید شده و در هوا حرکت می کنند و بدین ترتیب مانند آنچه در بالا گفته شده یک موج صوتی راه می افتد.

ساز و کار صدای وزوز حشرات

حشرات هنگام پرواز بال هایشان را در هر ثانیه صدها بار تکان می دهند.  بال حشرات مانند صفحه مرتعشی است و نشان داده شده هر صفحه با ارتعاش به حد کافی زیاد (بیش از ۱۶ بار در ثانیه)  صوتی با ارتفاع معینی را ایجاد می کند.  سازوکار ایجاد این صوت مانند همان است که در ارتعاش دیافراگم بلندگو و نیز در توضیح ایجاد صوت در دیاپازون گفتیم.  محض اطلاعات عمومی خوب است بدانید مگس در هنگام پرواز در هر ثانیه ۳۵۲ بار، زنبور میوه در هر ثانیه ۲۲۰ بار، زنبور عسل در هر ثانیه ۴۴۰ بار، و پشه در هر ثانیه ۵۰۰ تا ۶۰۰ بار بال می زند.

ph3 s3 soundwave 06 موج صوتی

تندی انتشار موج صوتی

سرعت انتشار مانند دیگر موج های مکانیکی با رابطه v=fλ به دست می آید که به بسامد و طول موج مربوط می شود و به ویژگی های فیزیکی محیط بستگی دارد. هر چه محیط تراکم ناپذیر تر و چگالی آن کمتر باشد، تندی صوت در آن بیشتر است.

مشاهدات تجربی نشان می دهد که سرعت صوت در جامد ها سریع تر از مایعات و در مایعات سریع تر از گازها است. همچنین سرعت صوت علاوه بر جنس محیط به دما نیز بستگی دارد. هر چه دما بیشتر باشد، تندی صوت بیشتر است. جدول زیر تندی صوت را در تعدادی از گازها و مایع ها و جامدها نشان می دهد.

ph3 s3 soundwave 07 موج صوتی

مثال۱:

شخصی با چکش به انتهای میله باریک بلندی ضربه ای می زند. تندی صوت در این میله ۱۵ برابر تندی صوت در هوا است. شخصی دیگری که گوش خود را نزدیک به انتهای دیگر میله گذاشته است، دو صدا را که یکی از میله می آید و دیگری از هوای اطراف میله با اختلاف زمانی  0.12s می شنود. اگر تندی صوت در هوا ۳۴۰m/s باشد، طول میله چقدر است؟

پاسخ:

اگر تندی صوت در هوا vs و اگر تندی صوت در میله  vb باشد.

ph3 s3 soundwave 08 موج صوتی

شدت صوت

انتشار صوت از هر چشمه صوتی همرا با انتقال انرژی از ناحیه ای از محیط به ناحیه دیگر است. در واقع چشمه صوت این انرژی را با به حرکت درآوردن لایه ای از محیط که در تماس مستقیم با چشمه است به محیط می دهد. انرژی از این لایه به لایه بعد و به همین صورت به لایه های دیگر منتقل می شود و در تمام جهات منتشر می شود.

ph3 s3 soundwave 09 موج صوتی

شدت یک موج صوتی (I) در یک سطح، برابر با آهنگ متوسط انرژی است که توسط موج به واحد سطح، عمود بر راستای انتشار صوت می رسد و یا از آن عبور می کند.

ph3 s3 soundwave 10 موج صوتی

که در آن  Pav آهنگ متوسط انتقال انرژی و A مساحت سطحی است که صوت با آن برخورد می کند. بنابر این یکای شدت صوت وات بر متر مربع است. (W/m2)

اگر چشمه صوت کوچک باشد، طوری که بتوان آن را چشمه نقطه ای فرض کرد، انتشارصوت در آن به صورت کروی خواهد بود، و اگر اتلاف انرژی توسط محیط نداشته باشیم، می توان با استفاده از مساحت سطح کره رابطه را به صورت زیر نوشت و شدت صوت را در فاصله r از چشمه حساب کرد.

ph3 s3 soundwave 11 موج صوتی

تراز شدت صوت

شدت صوت را می توان با یک آشکارساز اندازه گرفت. با اندازه گیری شدت صوت های مختلف متوجه می شویم که گستره شنوایی انسان صوت  هایی با شدت حدود ۱۰۱۲  است. چون این اعداد بسیار بزرگ هستند، برای بررسی شدت های مختلف راحت تر است که از لگاریتم در پایه ۱۰ استفاده کنیم. یعنی به جای شدت I یک موج صوتی راحت تر است که از تراز شدت صوت (تراز صوتی) استفاده کنیم.

ph3 s3 soundwave 12 موج صوتی

که در آن  dB مخفف دسی بل، یکای تراز شدت صوت است. همچنین  I0 شدت مرجع است که نزدیک به حد پایین گستره شنوایی انسان است. (I0=10-12W/m2) یک موج صوتی با شدت   I=I0 تراز شدت صوتی برابر با   0dB دارد. جدول زیر شدت ها و ترازهای شدت صوت را برای چند صدای متفاوت داده است.

ph3 s3 soundwave 13 موج صوتی

بهتر است برای حل مثال های این بخش برخی از ویژگی های لگاریتم را مرور کنید.

ph3 s3 soundwave 14 موج صوتی

مثال۲:

تراز شدت صوت یک مخلوط کن ۸۰dB است. شدت این صدا چقدر است؟

پاسخ:

ph3 s3 soundwave 15 موج صوتی

اختلاف تراز شدت دو صوت

اختلاف تراز شدت دو صوت را می توان از رابطه زیر حساب کرد.

ph3 s3 soundwave 16 موج صوتی

مثال۳:

با زیاد کردن صدای تلویزیون شدت صوتی که به گوش ما می رسد ۱۰۰ برابر می شود. تراز شدت صوتی که می شنویم چند دسی بل افزایش یافته است؟

پاسخ:

ph3 s3 soundwave 17 موج صوتی

اگر مدت زمان طولانی در معرض یک صوت با تراز شدت بالا باشیم، شنوایی ما آسیب می بیند و مقدار آستانه شنوایی مان افزایش می یابد. مطالعات نشان داده است که اگر به مدت ۱۰ دقیقه در معرض صوتی با تراز شدت ۱۲۰ دسی بل باشیم، آستانه شنوایی به طور موقت از صفر دسی بل به ۲۸ دسی بل افزایش می یابد. اگر به مدت ۱۰ سال در معرض صدایی با تراز شدت ۹۲ دسی بل قرار گیریم، آستانه شنوایی به طور دائم به ۲۸ دسی بل افزایش می یابد.

ادراک شنوایی

وقتی دیاپازونی را با ضربه ای به ارتعاش در می آوریم، دیاپازون نوسان هایی انجام می دهد که به دلیل میرایی کم به حرکت هماهنگ ساده نزدیک است. به صوت حاصل از چنین چشمه هایی تن موسیقی یا تن می گویند.

هر تن دو ویژگی دارد. ارتفاع و بلندی. ارتفاع و بلندی هر دو به ادراک شنوایی ما مربوط می شوند. ارتفاع بسامدی است که گوش انسان درک می کند مثلا اگر چند دیاپازون با بسامد های مختلف به طور یکسان نواخته شوند، بسامد آنها را می توان از کمترین تا بیشترین مقدار تشخیص داد. مانند تشخیص صدای بم یا زیر اشخاص مختلف.

 بلندی، شدتی است که گوش انسان از صوت درک می کند. اگر یک دیاپازون با بسامد مشخص را با ضربه هایی متفاوت به ارتعاش در آوریم، با اینکه بسامدی که می شنویم تغییر نمی کند اما صداهایی با بلندی متفاوت می شنویم. مانند صدای بلند و آرامی که یک شخص ایجاد می کند. بلندی با شدت تفاوت دارد. شدت را می توان با یک آشکارساز اندازه گیری کرد اما بلندی چیزی است که انسان حس می کند. دستگاه شنوایی انسان به بسامد های متفاوت حساسیت های متفاوتی نشان می دهد. مثلا بیشترین حساسیت گوش انسان مربوط به بسامد هایی در محدوده  2000Hzتا  5000Hzاست در حالی که قادر به شنیدن صداهای  20Hzتا ۲۰۰۰۰Hz نیز است.

البته بلندی صوت علاوه بر شدت صوت، به بسامد آن نیز بستگی دارد. یعنی اگر دو صوت شدت یکسان ولی بسامد های متفاوت داشته باشند، با بلندی های مختلف شنیده می شوند.


ویدیو آموزشی موج صوتی

ویدیو آموزشی زیر را در مورد مطالب بالا که توسط مصطفی کبیری آماده شده است، مشاهده کنید.

مشاهده در یوتیوب | مشاهده در آپارات


تمرین های موج صوتی

تمرین ۱: دو شخص به فاصله  d1 و d2 از یک چشمه صوت قرار دارند. شخصی که در فاصله  d1 قرار دارد، صدا را ۱۸ دسی بل  بلندتر می شنود. نسبت d2/d1 کدام است؟ (log2=0.3 و از جذب انرژی صوت توسط محیط صرف نظر شود.)

تمرین ۲: اگر صدایی ۱۲ دسی بل بلندتر از صدای دیگر باشد، شدت صدای بلندتر چند برابر شدت صدای دیگر است؟ (log 2=0.3)

تمرین ۳:  دامنه ارتعاشات یک موج صوتی ۲۰ درصد کاهش داده می شود. در یک نقطه معین تراز شدت صوت چند دسی بل کاهش می یابد؟(log 2=0.3)

تمرین ۴: یک موج صوتی با توانی I=4×۱۰W از یک صفحه به مساحت ۸ متر مربع می گذرد. شدت صوت در صفحه را تعیین کنید.

تمرین ۵: تراز شدت صوتی  50dB است. شدت این صوت چند وات بر متر مربع است؟ (I0=10-12W/m2)

تمرین ۶: در فاصله ۱۵ متری از یک چشمه صوت تراز شدت صوت دریافتی β۱ و در فاصله ۳۰ متری از یک چشمه صوتی با بسامد و دامنه ای ۲ برابر چشمه صوت اول، تراز شدت صوت دریافتی β۲ است.  β۲ – β۱   چند دسی بل است؟ (از جذب انرژی توسط محیط چشم پوشی کنید و log2=0.3 )

تمرین ۷: توان یک چشمه صوت ۵۰۰ میلی وات است. اگر در یک فضای باز، شنونده ای در فاصله ۲۰ متری از چشمه، صوت حاصل را با بلندی ۸۰ دسی بل احساس کند، در انتشار صوت در این فاصله چند درصد توان توسط محیط جذب شده است؟  (I0=10-12W/m2 , π=۳)


دانلود نسخه PDF جزوه بالا به همراه پاسخ تمرین ها



هاست

از کبیری

مصطفی کبیری کناری متولد سال ۱۳۶۷ در شهرستان فریدونکنار (استان مازندران) ، دبیر فیزیک رسمی آموزش و پرورش شهرستان فریدونکنار، کارشناسی رشته دبیری فیزیک در دانشگاه مازندران هستم . هدف از ایجاد این سایت برای من ، ایجاد یک محیطی آموزشی کارآمد است که در آن دانش آموزان بتوانند فیزیک را به صورت پایه ای و مفهومی بیاموزند .

8 دیدگاه دربارهٔ «موج صوتی»

سلام. من مهندس بهداشت حرفه ای هستم. ویکی از دروس تخصصی ما صدا و کنترل اثرات آنست. از سایت شما خیلی بهره بردم. چون روان و راحت توضیح داده بودید. از شما تشکر میکنم. راستی من در مورد ارتعاش هم دنبال مطلب گشتم در سایت شما متاسفانه پیدا نکردم. یا شاید من خیلی دقیق سرچ نکردم. لطفا در مورد ارتعاش و همچنین امواج هم فاز و غیرهمفاز نیز مطلب بگذارید. سپاسگزارم

سلام. اگر یک موج از محیط رقیق به محیط غلیظ وارد شود سرعتش کاهش می یابد. (به واسطهء ضریب شکست). پس چرا موج صوتی زمانیکه از هوا وارد آب میشود, به این مطلب استناد میگردد که ,بواسطهء چگال تر شدن محیط, سرعتش افزایش می یابد؟؟!! سپاس فراوان

پاسخ را خودتان داده اید. در مورد موج صوتی شکست در حین عبور از گاز به جامد برعکس موج الکترومغناطیسی است. البته در نظر داشته باشید سرعت صوت در هوا به دما هم بستگی دارد و با افزایش دما (هوای رقیق تر) افزایش می یابد.

پاسخ

چون سرعت صوت با چگالی رابطه وارون دارد. افزایش جرم اتمی موجب افزایش چگالی می شود.

پاسخ

سلام وقتتون بخیر
میشه لطفاً بگید توی یه سوال ما دو جواب برای شدت موج بدست آوردیم و هردو از نظر ریاضی حتما درست حل شدن
میشه لطفاً بگید علت فیزیکیش چیه ؟!
یا بخاطر چه موضوعی از فیزیک !؟
( مطمئنم که ریاضیش درسته ) ( اختلافشون هم خیلی کمه )

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *